અમેરિકી કંપનીઓ બજારમાં ઉછાળો અને ઘટાડો કરાવતી હતી:SEBIએ પ્રતિબંધ મૂક્યો, ₹4,844 કરોડની ગેરકાયદેસર કમાણી કરી; સામાન્ય રોકાણકારોને નુકસાન

SEBIએ અમેરિકન ટ્રેડિંગ ફર્મ જેન સ્ટ્રીટ ગ્રુપ અને તેની સાથે સંકળાયેલી 3 કંપનીઓ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો છે. અમેરિકન ટ્રેડિંગ ફર્મ પર ઇન્ડેક્સ સમાપ્તિના દિવસે કિંમતોમાં છેડછાડ કરવાનો આરોપ છે. SEBIએ 4,843.57 કરોડ રૂપિયાની ગેરકાયદેસર કમાણી જપ્ત કરવાનો પણ આદેશ આપ્યો છે. ચાલો આ સમગ્ર બાબતને સવાલ-જવાબ દ્વારા સમજીએ... સવાલ 1: જેન સ્ટ્રીટ ગ્રુપ શું છે? જવાબ: જેન સ્ટ્રીટ એક અમેરિકન ટ્રેડિંગ કંપની છે જે ઉચ્ચ-ટેકનોલોજી અને ગાણિતિક મોડેલનો ઉપયોગ કરીને શેરબજારમાં વેપાર કરે છે. આ કંપની ભારતમાં ડેરિવેટિવ્ઝ માર્કેટમાં, ખાસ કરીને બેંક નિફ્ટી અને નિફ્ટી 50 ઇન્ડેક્સ વિકલ્પોમાં વ્યાપકપણે વેપાર કરતી હતી. SEBIએ જેન સ્ટ્રીટ, JSI2 ઇન્વેસ્ટમેન્ટ્સ પ્રાઇવેટ લિમિટેડ, જેન સ્ટ્રીટ સિંગાપોર પ્રાઇવેટ લિમિટેડ અને જેન સ્ટ્રીટ એશિયા ટ્રેડિંગ લિમિટેડને શેરબજારમાંથી પ્રતિબંધિત કર્યા છે. સવાલ 2: SEBIએ જેન સ્ટ્રીટ સામે કયા આરોપો લગાવ્યા છે? જવાબ: SEBI કહે છે કે જેન સ્ટ્રીટે ઇરાદાપૂર્વક બેંક નિફ્ટી અને નિફ્ટી 50 જેવા સૂચકાંકોના ભાવને સમાપ્તિ દિવસે પ્રભાવિત કર્યા હતા. કંપનીએ બે મુખ્ય પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કર્યો: સવાલ 3: આ હેરફેર કેવી રીતે કામ કરતી હતી? જવાબ: SEBIએ જણાવ્યું હતું કે 17 જાન્યુઆરી, 2024ની સવારે જેન સ્ટ્રીટે પેચ I (09:15:00 થી 11:46:59) વચ્ચે બેંક નિફ્ટી ફ્યુચર્સ અને કેશ સેગમેન્ટમાં રૂ. 4,370 કરોડની ખરીદી કરી હતી. આના કારણે બેંક નિફ્ટી ઇન્ડેક્સમાં વધારો થયો અને પુટ ઓપ્શન્સની કિંમતમાં ઘટાડો થયો. હવે જેન સ્ટ્રીટે બેંક નિફ્ટી ઓપ્શન્સમાં રૂ. 32,114.96 કરોડની મંદીનું વાતાવરણ બનાવ્યું. તેઓએ સસ્તા પુટ ઓપ્શન ખરીદ્યા અને મોંઘા કોલ ઓપ્શન વેચ્યા. બપોર પછી પેચ I (સવારે 11:49 થી બપોરે 1:30) દરમિયાન કંપનીએ બેંક નિફ્ટીના શેરો અને પેચ I માં ખરીદેલા ફ્યુચર્સમાં તેની લગભગ બધી ચોખ્ખી સ્થિતિ વેચી દીધી. વેચાણ એટલું આક્રમક હતું કે તેના કારણે બેંક નિફ્ટીના શેરો અને ઇન્ડેક્સમાં ઘટાડો થયો. જેન સ્ટ્રીટને ઇન્ટ્રા-ડે કેશ અને ફ્યુચર્સ માર્કેટ ટ્રેડિંગમાં નુકસાન થયું. પરંતુ પુટ ઓપ્શન્સનું મૂલ્ય હવે વધી ગયું હતું. જેન સ્ટ્રીટ ગ્રુપ હવે બેંક નિફ્ટી ઇન્ડેક્સ ઓપ્શન્સમાં ખૂબ મોટી પોઝિશન (લોંગ પુટ્સ અને શોર્ટ કોલ્સ)થી નફો મેળવતો હતો, જેમાં પેચ I દરમિયાન બનાવેલી પોઝિશનનો પણ સમાવેશ થાય છે. જેને કેટલીક પોઝિશન બંધ કરી અને બાકીનાને નફામાં સમાપ્ત થવા દીધા. ઇન્ડેક્સ ઓપ્શન્સમાં નફો જેન સ્ટ્રીટના ઇન્ટ્રા-ડે કેશ/ફ્યુચર્સ ટ્રેડિંગમાં થયેલા નુકસાનને સરભર કરવા કરતાં વધુ હતો. જેન સ્ટ્રીટે ઓપ્શન્સમાં રૂ. 735 કરોડનો નફો કર્યો, પરંતુ રોકડ અને ફ્યુચર્સમાં રૂ. 61.6 કરોડનું નુકસાન થયું. એકંદરે, કંપનીએ દિવસે રૂ. 673.4 કરોડનો ચોખ્ખો નફો કર્યો. આ હેરાફેરીથી બેંક નિફ્ટી પણ નબળો બંધ થયો. સવાલ 4: રોકડ બજાર, ફ્યુચર્સ અને વિકલ્પો શું છે? જવાબ: રોકડ બજારમાં, તમે સીધા શેર ખરીદો છો અથવા વેચો છો, જેમ તમે દુકાનમાંથી માલ ખરીદો છો. આમાં, તમારે ખરીદેલા શેર માટે તરત જ સંપૂર્ણ રકમ ચૂકવવી પડશે. ભવિષ્ય: આ એક પ્રકારનો કરાર છે જેમાં તમે ભવિષ્યમાં ચોક્કસ તારીખે નિશ્ચિત ભાવે સ્ટોક અથવા ઇન્ડેક્સ (દા.ત. બેંક નિફ્ટી) ખરીદવા અથવા વેચવાનું વચન આપો છો. આ કરાર ચોક્કસ તારીખ (સમાપ્તિ) સુધી માન્ય છે. આમાં તમારે સોદા સમયે સંપૂર્ણ રકમ ચૂકવવાની જરૂર નથી, તમારે ફક્ત માર્જિન (લગભગ 10-20%) ચૂકવવાનું રહેશે. ઉદાહરણ: ધારો કે, તમે બેંક નિફ્ટી ફ્યુચર્સનો 1 કોન્ટ્રેક્ટ ખરીદો છો જે 48,000 પર ટ્રેડ થઈ રહ્યો છે. જો લોટ સાઈઝ 15 છે, તો તેનું નોશનલ વેલ્યુ છે: 48,000 × 15 = ₹7,20,000. પરંતુ તમારે સંપૂર્ણ રકમ ચૂકવવાની જરૂર નથી, ફક્ત માર્જિન (લગભગ 10-20%), કહો કે ₹1,00,000. જો બેંક નિફ્ટી સમાપ્તિ સુધીમાં 49,000 સુધી પહોંચે છે, તો તમારો નફો આટલો હશે: (49,000 - 48,000) × 15 = ₹15,000. પરંતુ જો ઇન્ડેક્સ 47,000 સુધી ઘટે છે, તો તમને ₹15,000નું નુકસાન થશે. વિકલ્પો: આ પણ એક ડેરિવેટિવ કોન્ટ્રેક્ટ છે, પરંતુ તે તમને ભવિષ્યમાં નિશ્ચિત કિંમત (સ્ટ્રાઈક પ્રાઈસ) પર સ્ટોક અથવા ઇન્ડેક્સ ખરીદવા (કોલ ઓપ્શન) અથવા વેચવા (પુટ ઓપ્શન) કરવાનો અધિકાર (વચન નહીં) આપે છે. તમે આ અધિકારનો ઉપયોગ કરો છો કે નહીં તે તમારી પસંદગી છે. ઉદાહરણ: ધારો કે, બેંક નિફ્ટી 48,000 પર છે, અને તમે 47,500ની સ્ટ્રાઇક પ્રાઈસ અને ₹200 પ્રતિ લોટ પ્રીમિયમ સાથે પુટ ઓપ્શન ખરીદો છો. જો લોટનું કદ 15 છે, તો પ્રીમિયમ છે: ₹200 × 15 = ₹3,000. સવાલ 5: જેન સ્ટ્રીટે કુલ કેટલો નફો કર્યો? જવાબ: SEBIની તપાસ મુજબ, જાન્યુઆરી 2023થી માર્ચ 2025 સુધીમાં, જેન સ્ટ્રીટે ઓપ્શન્સ ટ્રેડિંગમાંથી કુલ રૂ. 44,358 કરોડનો નફો મેળવ્યો. જોકે, આ સમયગાળા દરમિયાન કંપનીને સ્ટોક ફ્યુચર્સમાં રૂ. 7,208 કરોડ, ઇન્ડેક્સ ફ્યુચર્સમાં રૂ. 191 કરોડ અને કેશ માર્કેટમાં રૂ. 288 કરોડનું નુકસાન થયું હતું. કુલ મળીને, કંપનીએ રૂ. 36,671 કરોડનો ચોખ્ખો નફો કર્યો, જેમાંથી SEBIએ રૂ. 4,843.57 કરોડને "ગેરકાયદેસર કમાણી" ગણાવી અને તેની જપ્તીનો આદેશ આપ્યો. સવાલ 6: જેન સ્ટ્રીટે કયા નિયમોનું ઉલ્લંઘન કર્યું? જવાબ: SEBIના મતે, જેન સ્ટ્રીટે બે નિયમોનું ઉલ્લંઘન કર્યું છે: 1. FPI નિયમોનું ઉલ્લંઘન: ફોરેન પોર્ટફોલિયો ઇન્વેસ્ટર (FPI) નિયમો હેઠળ, વિદેશી રોકાણકારોને ઇન્ટ્રા-ડે ટ્રેડિંગ (એક જ દિવસે ખરીદી અને વેચાણ) કરવાની મંજૂરી નથી. જેન સ્ટ્રીટે તેની ભારતીય કંપનીઓ, JSI ઇન્વેસ્ટમેન્ટ્સ પ્રાઇવેટ લિમિટેડ અને JSI2 ઇન્વેસ્ટમેન્ટ્સ પ્રાઇવેટ લિમિટેડનો ઉપયોગ કરીને આ નિયમોને "બાયપાસ" કર્યા. આ ભારતીય કંપનીઓ FPI તરીકે નોંધાયેલી ન હતી, જેના કારણે જેન સ્ટ્રીટને નિયમોને અવગણીને ઇન્ટ્રા-ડે ટ્રેડિંગ કરવાની મંજૂરી મળી. 2. કપટપૂર્ણ અને અન્યાયી વેપાર પ્રથાઓના પ્રતિબંધનું ઉલ્લંઘન: SEBIએ જણાવ્યું હતું કે જેન સ્ટ્રીટની ટ્રેડિંગ વ્યૂહરચનાઓ "પ્રથમ દૃષ્ટિએ કપટી અને અયોગ્ય" હતી. આ વ્યૂહરચનાઓ બજારની ન્યાયીતા અને પારદર્શિતાને નુકસાન પહોંચાડે છે. તેમના ટ્રેડિંગમાં કોઈ "આર્થિક તર્ક" નહોતો, પરંતુ તે ફક્ત સૂચકાંકના ભાવમાં ફેરફાર કરવા માટે હતો. સવાલ 7: SEBIને આ છેતરપિંડી વિશે કેવી રીતે ખબર પડી? જવાબ: એપ્રિલ 2024માં કેટલાક મીડિયા અહેવાલોએ જેન સ્ટ્રીટની ટ્રેડિંગ વ્યૂહરચના પર સવાલો ઉભા કર્યા હતા. આ પછી, SEBIએ NSEને જેન સ્ટ્રીટના ટ્રેડિંગની તપાસ કરવા કહ્યું. ફેબ્રુઆરી 2025માં NSEએ જેન સ્ટ્રીટને એક ચેતવણી પત્ર પણ જારી કર્યો હતો, જેમાં તેને આવા વેપાર કરવાથી પ્રતિબંધિત કરવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ કંપનીએ તેને અવગણ્યું. સવાલ 8: SEBIએ શું પગલાં લીધાં? જવાબ: SEBIએ 3 જુલાઈ, 2025ના રોજ 105 પાનાનો વચગાળાનો આદેશ જારી કર્યો, જેમાં જણાવાયું હતું કે: સવાલ 9: આ છેતરપિંડીની નાના રોકાણકારો પર શું અસર પડી? જવાબ: જેન સ્ટ્રીટની હેરફેરની વ્યૂહરચનાએ કૃત્રિમ રીતે ઇન્ડેક્સના ભાવ ઉપર અને નીચે ખસેડ્યા, જેનાથી રિટેલ રોકાણકારોને ખોટા સંકેત મળ્યા. ઉદાહરણ તરીકે, 17 જાન્યુઆરી, 2024ના રોજ, બેંક નિફ્ટી 48,125.10થી ઘટીને 46,573.95 પર ખુલ્યો, જે HDFC બેંકના નબળા પરિણામો સાથે જોડાયેલો હતો, પરંતુ જેન સ્ટ્રીટના ટ્રેડિંગે પણ તેમાં ભૂમિકા ભજવી હતી. આના કારણે રિટેલ રોકાણકારો ખોટા ટ્રેડિંગ નિર્ણયો લેતા હતા અને ઘણીવાર નુકસાન સહન કરતા હતા. SEBIએ આને "બજારની પારદર્શિતા અને ન્યાયીતા" વિરુદ્ધ ગણાવ્યું. સવાલ 10: જેન સ્ટ્રીટે આ આરોપોની કેવી પ્રતિક્રિયા આપી? જવાબ: જેન સ્ટ્રીટે SEBIના આરોપોને નકારી કાઢ્યા છે અને કહ્યું છે કે તે બધા નિયમોનું પાલન કરે છે. કંપનીએ કહ્યું કે તે SEBI સાથે વાત કરશે અને પોતાનો પક્ષ રજૂ કરશે. SEBIએ કંપનીને 21 દિવસનો સમય આપ્યો છે. સવાલ 11: આ કાર્યવાહીથી ભારતીય બજાર પર શું અસર પડશે? જવાબ: જેન સ્ટ્રીટ જેવી મોટી ટ્રેડિંગ ફર્મ પર પ્રતિબંધ શેરબજારમાં ટ્રેડિંગ વોલ્યુમને અસર કરી શકે છે. આ કાર્યવાહી વિદેશી રોકાણકારો માટે ચેતવણી જેવી છે. સવાલ 12: આગળ શું થશે? જવાબ: SEBIએ સ્ટોક એક્સચેન્જોને જેન સ્ટ્રીટની પ્રવૃત્તિઓ પર નજર રાખવા કહ્યું છે. જો તપાસમાં જેન સ્ટ્રીટ દોષિત સાબિત થાય છે, તો વધુ કડક કાર્યવાહી કરી શકાય છે. જો તે નિર્દોષ સાબિત થાય છે, તો પ્રતિબંધ હટાવી શકાય છે અને જપ્ત કરાયેલા પૈસા પરત કરી શકાય છે.